Taassuk-u Talat ve Fitnat, Şemseddin Sami'nin 1873 yılında yazdığı ve Osmanlı edebiyatında roman türünün öncülerinden biri olarak kabul edilen önemli bir eserdir. Bu roman, ilk olarak Tercüman-ı Ahval gazetesinde tefrika edilmiş, daha sonra kitap olarak basılmıştır. Hikaye, iki ana karakter olan Talat ve Fitnat'ın trajik aşkını merkeze alır. Talat, bir Ermeni tüccarın oğlu olarak doğmuş, ancak Müslüman bir ailede büyümüş bir gençtir. Fitnat ise zengin bir Osmanlı ailesinin kızıdır. İkili, tesadüfi bir karşılaşmada birbirlerine âşık olurlar. Ancak, dönemin sosyal ve dini engelleri, özellikle etnik ve dini farklılıklar nedeniyle bu aşk imkânsız hale gelir. Roman, bu aşkın giderek bir takıntıya (taassuk) dönüşmesini ve trajik sonla bitmesini anlatır. Hikaye, İstanbul'un 19. yüzyıl ortalarındaki sosyal yapısını, farklı etnik grupların etkileşimlerini ve dönemin ahlaki normlarını yansıtır. Romanın özeti şu şekildedir: Talat, eğitimli ve idealist bir gençtir. Fitnat ile tanışması, onun hayatında büyük bir değişim yaratır. Fitnat, güzel, kültürlü ve özgür ruhlu bir kadındır. Aşkları gizli tutulmaya çalışılsa da, aileler ve toplum tarafından engellenir. Talat'ın kıskançlığı ve takıntısı, Fitnat'ı baskı altına alır. Sonunda, Fitnat intihar eder ve Talat da çılgınlığa sürüklenir. Bu trajedi, bireysel tutkuların toplumsal normlarla çatışmasını vurgular. Temalar açısından, roman aşkın gücü ve yıkıcılığını, etnik ve dini ayrılıkların yarattığı sosyal gerilimleri, bireysel özgürlük ile toplumsal baskı arasındaki çatışmayı ele alır. Dönemin Osmanlı toplumunda modernleşme çabalarının yansıması olarak, kadın hakları, evlilik kurumları ve kültürel çeşitlilik gibi konuları işler. Taassuk (takıntı) motifi, aşkın patolojik boyutunu simgeler ve romantik edebiyatta bir dönüm noktasıdır. Hedef okur kitlesi, Osmanlı modernleşmesiyle ilgilenen edebiyat severler, tarih meraklıları ve klasik Türk romanlarına ilgi duyanlardır. Özellikle lise ve üniversite düzeyinde Türk edebiyatı öğrencileri için uygundur, çünkü Tanzimat dönemi edebiyatını anlamak adına temel bir metindir. Benzer eserler arasında, Namık Kemal'in 'İntibah' romanı yer alır; her ikisi de aşkın trajik yönlerini ve toplumsal eleştiriyi işler. Recaizade Mahmut Ekrem'in 'Araba Sevdası' da benzer şekilde sosyal eleştiri içerir, ancak daha mizah odaklıdır. Batı edebiyatından etkilenen bu eserler, Victor Hugo'nun romantik tragedyalarından izler taşır. Romanın dili, dönemin Osmanlıcasını yansıtır; Arapça ve Farsça kelimelerle zenginleştirilmiştir, bu da günümüz okurları için çeviri veya sadeleştirme gerektirebilir. Eserin önemi, Türk romanının ilk örneklerinden biri olması ve kadın karakteri üzerinden cinsiyet rollerini sorgulamasıdır. Fitnat, pasif bir mağdur olmaktan öte, duygusal derinliğiyle öne çıkar. Toplumsal eleştiri açısından, azınlık-Müslüman ilişkilerini gerçekçi bir şekilde betimler. Roman, 19. yüzyıl İstanbul'unun sokaklarını, hamamlarını ve sosyal mekanlarını canlı tasvirlerle anlatır, bu da tarihi bir belge niteliği kazandırır. Eleştirmenler, Şemseddin Sami'nin bu eserle Batı roman tekniğini Osmanlı'ya uyarladığını vurgular. Hikaye, lineer bir yapı izler; diyaloglar ve iç monologlar yoluyla karakterlerin psikolojisi derinlemesine işlenir. Talat'ın taassubu, modern psikoloji açısından obsesif aşkı çağrıştırır. Eserin yayınlanması, dönemin entelektüel çevrelerinde tartışma yaratmış, bazı muhafazakâr kesimler tarafından ahlaki nedenlerle eleştirilmiştir. Bugün, Türk edebiyatı antolojilerinde yer alır ve akademik çalışmalarda sıkça referans gösterilir. Benzer temalara sahip başka eserler, Halit Ziya Uşaklıgil'in 'Mai ve Siyah'ında görülebilir, ancak o daha otobiyografik unsurlar taşır. Romanın uzunluğu yaklaşık 200 sayfa olup, yoğun duygusal sahnelerle doludur. Okuyucuyu, aşkın sınırlarını ve toplumun dayattığı sınırları sorgulamaya iter. Tanzimat edebiyatının reformist ruhunu yansıtan bu kitap, bireysel hakların önemini vurgular.

Şemseddin Sami (1850-1904), Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemlerinde önemli bir aydın, yazar, gazeteci ve düşünürdür. Arnavut asıllı bir aileden doğan Sami, 1850 yılında Unye'de (bugünkü Ünye) dünyaya gelmiştir. Babası bir din adamı olup, Sami'ye erken yaşta iyi bir eğitim vermiştir. Gençliğinde İstanbul'a giderek, ünlü bir medresede eğitim almış, ancak geleneksel eğitimden ziyade modern bilimlere ilgi duymuştur. Tanzimat dönemi reformlarının etkisiyle, Batı dillerini (özellikle Fransızca) öğrenmiş ve edebiyat, tarih gibi alanlarda kendini geliştirmiştir. 1870'lerde Tercüman-ı Ahval gazetesinde çalışmaya başlamış, burada ilk yazılarını yayınlamıştır. Sami, Osmanlı entelektüel hayatında çok yönlü bir figürdür; roman yazmanın yanı sıra, ansiklopedi derlemiş (Kamus-ı Âlem ve Kamus-ül Âlem), dilbilim çalışmaları yapmış ve tiyatro eserleri kaleme almıştır. Edebi üslubu, Tanzimat edebiyatının özelliklerini taşır: Batı romanından esinlenen hikaye anlatımı, sosyal eleştiri ve didaktik unsurlar. Dili, dönemin Osmanlıcasını kullanır; sadeleşme çabalarına rağmen, zengin bir kelime dağarcığına sahiptir. Romanlarında, bireysel duyguları toplumsal sorunlarla harmanlar, bu da eserlerini realist kılar. Önemli eserleri arasında Taassuk-u Talat ve Fitnat (1873) başı çeker; bu, Türk romanının ilk örneklerinden biridir ve aşk temalı trajedisiyle tanınır. Diğer eserleri: Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat'tan önce yazdığı 'Selanik İstihlali' gibi tarihî romanlar, 'Kamus-ı Türkî' sözlüğü (Türkçe'nin ilk kapsamlı sözlüğü), 'Şemseddin Sami'nin Eserleri' derlemeleri ve tiyatro oyunu 'Vatan Yahut Silistre' (Namık Kemal ile işbirliği). Sami, ödüller açısından resmi bir unvan almamıştır, ancak entelektüel katkıları nedeniyle Osmanlı sarayı tarafından takdir edilmiştir. Dönemi, Tanzimat'ın (1839-1876) son yılları ve II. Abdülhamid'in istibdat rejimidir. Sami, bu dönemde basın özgürlüğü için mücadele etmiş, ancak sansür nedeniyle zorluklar yaşamıştır. 1877'de ailesiyle birlikte Arnavutluk'a dönmüş, orada eğitim kurumları kurmuş ve yerel gazetecilik yapmıştır. Hayatı boyunca, Osmanlıcılık, Arnavut milliyetçiliği ve dil reformu fikirlerini savunmuştur. Türk edebiyatında önemi, roman türünü yerleştirmesi ve kadın-erkek ilişkilerini modern bir bakışla ele almasıdır. Sami'nin eserleri, dönemin sosyal değişimlerini yansıtır; örneğin, azınlık entegrasyonu ve bireysel özgürlükler gibi. Ölümünden sonra, eserleri Türk edebiyatı müfredatına girmiş, özellikle dilbilim çalışmaları modern Türkçenin temellerini atmıştır. Eleştirmenler, onu 'Osmanlı Aydınlanması'nın öncülerinden' olarak tanımlar. Sami'nin üslubu, duygusal yoğunluk ve toplumsal gözlemle karakterizedir; diyalogları gerçekçi, tasvirleri canlıdır. Döneminde, Namık Kemal ve Ziya Paşa gibi isimlerle yakın çalışmış, Genç Osmanlılar hareketine katkıda bulunmuştur. Biyografik olarak, evliliği ve çocukları da edebiyat çevrelerinde yer almıştır; kızı Fatma Aliye, ilk kadın romancı olarak tanınır. Sami'nin mirası, çok dilli ve kültürlü Osmanlı kimliğini simgeler.